Tonali̇teler Öncesi̇, Tonali̇teler ve Johann Sebastian Bach’ın Tonal Si̇stemi̇ Oturtması
Herkese yeniden selamlar! Bu makalemin konusu; tonaliteler öncesi, tonaliteler ve Barok Dönem müziğin babası olan Johann Sebastian Bach’ın tonal sistemin oturtması olacaktır. Bildiğiniz üzere, tonaliteler öncesi sistemde Kilise modları vardı. Zamanla tonaliteler ortaya çıktı ve Barok Dönem müziği’nde tonal sistem resmen oturtulmuş oldu. Sadece tonaliteler de değil; diğer gamlar da ortaya çıktı. Her neyse, makalemize geçelim! Umarım yazdığım bu konu hakkındaki makalemi beğenirsiniz.
Tonali̇telerden Önce
Tonaliteler meydana gelmeden önce kilise modları vardı. Bu kilise modları, kiliselerdeki – gerek Roma Katolik Kiliselerinde (sadece Roma Katolik Kiliselerinde değil, Rum Katolik, Ermeni Katolik, Keldani yani Süryani Katolik kiliselerinde) olsun, gerek Doğu (Rum, Kıbrıs, Rus vs.) ya da Oryantal Ortodoks (Ermeni, Kıpti, Süryani, Eritre, Malankara vs.) kiliselerinde olsun ve Protestan (Kalvinist, Lütherci, Anglikan vs.) kiliselerinde – ayinlerde kullanılmaktaydı. Bu bahsettiğim kilise modları, tam tamına 7 tanedir. Bunlar; İyonyen (Ionian), Doryen (Dorian), Frijyen (Phrygian), Lidyen (Lydian), Miksolidyen (Mixolydian), Eolyen (Aeolian) ve Lokriyen (Locrian)’dir.
İyonyen – yani İng. Ionian – herhangi bir majör tonalitenin tonik sesinden başlayan bir kilise modudur. Bu kilise modu, aynı zamanda da doğal majör gamıdır ve. Bu kilise modunda aralık sıralaması T, T, Y, T, T, T, Y şeklinde olur. Doryen – yani İng. Dorian – süpertonik – yani İng. Super-Tonic- sesinden başlamakla birlikte mediant ve sansibl ses, yarım ses pestleştirilmiştir yani aralık sıralaması olarak T, Y, T, T, T, Y, T olur. (Bu arada T harfi, tam aralık ve Y harfi de yarım aralık olarak gösterilir.) Ayrıca Doryen modu, Balkan Halk Türküleri’nde ve Caz müziğinde de yaygın olarak kullanılır. Frijyen -yani İng. Phrygian – modu, mediant sesinden başlamakla birlikte süpertonik, mediant, submediant ve sansibl ses yarım ses pestleştirilmiştir. Böylelikle, Y, T, T, T, Y, T, T kalıbıyla Frijyen modu oluşturulur. Ayrıca Frijyen modu, Türk Müziği’nde Kürdî makamına da tekabül etmektedir. Subdominant sesten başlayan Lidyen modu – İng. Lydian – ise 4’üncü ses – yani subdominant sesi – yarım ses tizleştirilmek ile oluşmuştur. Aralık kalıbı da T, T, T, Y, T, T, Y şeklinde olur. Misâl; GB (Sol bemol) üzerinde Lidyen modu oluşturalım. Sol bemol sesi, Re Bemol Majör’ün subdominant sesidir. Lidyen modu da subdominant sesiyle başladığına göre; GB, AB, BB, C, DB, EB, F, GB olur. Lidyen modu, genellikle Caz müziğinde kullanılır. Miksolidyen – İng. Mixolydian – modu, dominant ses üzerinden başlar ve sadece sansibl ses, yarım ses pestleştirilir ve aralık kalıbı da T, T, Y, T, T, Y, T şeklindedir. Miksolidyen modu, Türk Müziği’nde Uşşak makamına da tekabül eder. Eolyen modu – İng. Aeolian – aynı zamanda da doğal minör gamıdır ve bununla birlikte Türk Müziği’nde Hüseynî makamına tekabül etmektedir. Eolyen modu, submediant sesinden başlar ve bununla birlikte mediant ve sansible ses, yarım ses pestleştirlir. – yani Armonik ve Melodik minör gamında sansible ses, yarım ses tizleştirilmesi ile meydana gelir ama Eolyen modunda durum farklıdır. – aralık kalıbı da T, Y, T, T, Y, T, T şeklindedir. Son olarak da Lokriyen modu… bu modda süpertonik, dominant sesleri yarım ses pestleştirilir. Aralık kalıbı da Y, T, T, Y, T, T, T şeklindedir. Ayrıca, Lokriyen modu “Şeytani gam” olarak da bilinmektedir. Günümüzde kiliseler – ortodoks, katolik ya da protestan olduğu fark etmeksizin – ayin yaparken Lokriyen modundaki ilahileri okumaktan kaçınmaktadırlar ve bununla birlikte İyonyen, Doryen, Frijyen, Lidyen, Miksolidyen ve Eolyen ilahiler okumaktadırlar. Caz müziğinde ise Doryen ve Lidyen modu, sık sık kullanılmaktadır.
Günümüzdeki̇ Tonali̇teler Ve Johann Sebastian Bach’ın Tonal Si̇stemi̇ Oturtması
Gelgelelim, tonalitelere… klasik müzikte iki tane tonalite bulunmaktadır ve ayrıca tonaliteler dışında gamlar da mevcuttur fakat ben, tonalitelere değinmek istiyorum; bu tonaliteler, Majör ve minör tonalitelerdir. Majör gamlar, İyonyen kilise moduna tekabül eder. Minör gamlar ise kendi aralarında ikiye ayrılır; Armonik minör ve Melodik minör… Armonik minörlerde sansible ses, yarım ses tizleştirilir iken Melodik minörde ise hem sansible ses hem de submediant ses yarım ses tizleştirilmektedir. Lâkin, Melodik minör gamında üst sesten alt sese inerken mutlaka submediant ve sansibl ses, doğal formunu alır. Ayrıca herhangi bir majör gamın ilgili minör gamını bulmak için mutlaka minör 3’lü inmek gerekir. Varsayalım ki; MiB Majör’ün ilgili minörünü bulalım… MiB’den minör 3’lü inmek gereklidir. Minör 3’lü inince de ilgili minörü bulunmuş olur yani MiB Majör’ün ilgili minörü Do minör oluyor. Majör ve minör tonaliteler, arızalara – diyez, bemol, çift diyez, çift bemol, natürel – göre sıralanmaktadır. Şimdi gelgelelim, diyez ve bemollere göre majör ve minör gamlara:
- Do Majör & La Minör = hiç arıza yok.
- Fa Majör & Re Minör = 1 tane bemol vardır, o da Si Bemol’dür.
- Si Bemol Majör & Sol Minör = 2 tane bemol vardır; Si Bemol, Mi Bemol.
- Mi Bemol Majör & Do Minör = 3 tane bemol vardır; Si Bemol, Mi Bemol, La Bemol.
- La Bemol Majör & Fa Minör = 4 tane bemol vardır; Si Bemol, Mi Bemol, La Bemol, Re Bemol.
- Re Bemol Majör & Si Bemol Minör // Do Diyez Majör & La Diyez Minör = 5 tane bemol // 7 Diyez vardır; Si Bemol, Mi Bemol, La Bemol, Re Bemol, Sol Bemol // Fa Diyez, Do Diyez, Sol Diyez, Re Diyez, La Diyez, Mi Diyez, Si Diyez.
- Sol Bemol Majör & Mi Bemol Minör // Fa Diyez Majör & Re Diyez Majör = 6 tane bemol // 6 tane diyez vardır; Si Bemol, Mi Bemol, La Bemol, Re Bemol, Sol Bemol, Do Bemol // Fa Diyez, Do Diyez, Sol Diyez, Re Diyez, La Diyez, Mi Diyez.
- Do Bemol Majör & La Bemol Minör // Si Majör & Sol Diyez Minör = 7 tane bemol // 5 tane diyez mevcuttur; Si Bemol, Mi Bemol, La Bemol, Re Bemol, Sol Bemol, Do Bemol, Mi Bemol // Fa Diyez, Do Diyez, Sol Diyez, Re Diyez, La Diyez.
- Mi Majör & Do Diyez Minör = 4 tane diyez vardır; Fa Diyez, Do Diyez, Sol Diyez, Re Diyez.
- La Majör & Fa Diyez Minör = 3 tane diyez vardır; Fa Diyez, Do Diyez, Sol Diyez.
- Re Majör & Si Minör = 2 tane diyez vardır; Fa Diyez, Do Diyez.
- Sol Majör & Mi Minör = 1 tane diyez vardır, o da Fa Diyez’dir.
Barok Dönem müziğinin babası olarak bilinen – 48 Prelüd ve Füg, Fransız ve İngiliz Süitleri, Partitalar, Brandenburg Konçertoları, Goldberg Varyasyonları, Re Minör Toccata ve Füg ve Do Minör Pasakalya ve Füg ile bilinen – Alman besteci Johann Sebastian Bach, tonal sistemi 48 Prelüd ve Füg – İyi Tempere Edilmiş Klavye Kitabı 1 ve 2 (İng. Well-Tempered Clavier Book 1 & 2) – sayesinde oturtmuştur. Şunu da eklemek istiyorum; Prelüd’ün anlamı, başlangıçtır ve prelüdlere de başlangıç eserleri denmektedir. Piyanonun babası Polonya’lı besteci Frederic François Chopin’in 24 Prelüdleri (Op.28), buna örnektir. Diğer örnek de Fransız besteci Claude Debussy’nin 1’inci kitaptan 12 prelüdler (L.117) ve 2’nci kitaptan 12 prelüdler de (L.123) buna örnektir. Füg kelimesi, kaçmak anlamına gelmektedir. Füg, en az 2 sesli ve en çok da 5 sesli olabilir. Füg eserlerinde tema’ya “Dux” denir ve cevaba da “Comes” denir. Bütün İyi Tempere Edilmiş Klavye Kitaplarında 12’şer adet majör tonalitede ve 12’şer adet minör tonalitede toplam 24 tane prelüd ve füg vardır. Bütün prelüd ve fügleri bestelerken mutlaka paralel anahtar – İng. Parallel Key – kullanmıştır. Meselâ; Do Majör prelüd ve fügden sonra Do Minör prelüd ve füg kullanılması… paralel anahtar kullanırken mutlaka tonik sesi baz almıştır. Ve yine 48 Prelüd ve Fügler’de de kontrpuan – İng. Counterpoint, Alm. Der Kontrapunkt, Fr. Le Contrepoint rigoureux, İt. Il Contrappunto – tekniğine yer vermiştir. Bunlar:
- Unison : Bir notaya karşılık olarak bir nota yazılır.
- 2’li : Bir notaya karşılık olarak iki nota yazılır.
- 4’lü : Bir notaya karşılık olarak dört nota yazılır.
- Senkop : Vurgu değişimi temel alınarak yazılır.
- Karma – Çiçekli – Süsleme : Sınırlandırmalar yoktur. Bir noktaya karşılık olarak yazılan nota sayısında özgün davranılır.
Ek Bilgiler
Majör ve minör tonalitelerin dışında da değişik gamlar da çıkmıştır. Tam ton gamı (İng. Whole Tone scale), Majör ve Minör pentatonik gamlar, Akustik gam, Oktatonik gam, Macar gamı; bunlara örnektir. Tam ton gamında mutlaka tam aralıklar kullanılmalıdır. Meselâ; Do sesi üzerinden tam ton gamı yapacak olursak; sesler sırasıyla: C-D-E-F#-G#(Ab)-A#(Bb)-C olur. Veyahut Fa sesi üzerinden tam ton gamı yapalım, diyelim. Sesler sırasıyla: F-G-A-B-C#(Db)-D#(Eb)-F olur. Majör pentatonik gam oluşturmak için, subdominant ve sansibl sesi atmak gereklidir. Diyelim ki Fa sesi üzerine bir Majör Pentatonik gam oluşturalım. Bu gamda sesler, sırasıyla: F-G-A-C-D-F olur. Bu gamda subdominant ses olan si bemol ve sansibl ses olan mi, dışarıda kalmıştır. Minör pentatonik gam oluşturmak için ise; süpertonik, submediant sesleri atmak gereklidir ve bununla birlikte sansibl sesi de doğal bırakmak lazımdır. Yani örneğin; Do pentatonik minör gamını oluşturacaksan eğer, 2’nci ve 6’ncı sesi atıp ve 7’nci sesi doğal bırakmalıyız. Ortaya çıkan sesler de sırasıyla şöyle olur: C-Eb-F-G-Bb-C olur. Majör ve Minör pentatonik gamlarda mutlaka 5 tane ses olmalıdır. Ayrıyetten; majör ve minör pentatonik gamlar, yaygın olarak Uzakdoğu müziğinde (yani Japon, Çin, Kore müziğinde), Caz müziğinde ve Rock müziğinde kullanılmaktadır. Akustik gam ise her ne kadar majör gamı andırsa bile subdominant ses, yarım ses tizleştirilir ve sansibl ses ise yarım ses pestleştirilir. Bu gam, genelde caz müziğinde sık sık kullanılır. Örnek vermek gerekirsek, La üzerinden akustik gam yapalım. Sesler; sırasıyla: A-B-C#-D#-E-F#-G-A olur. (Yani kodlamak gerekirsek A Lidyen b7 olur.) Oktatonik gamlar; 8 tane sesten oluşur; aralıklar ise ya T, Y, T, Y, … ya da Y, T, Y, T, … şeklinde gider. Misâl; Mi üzerinden oktatonik gam oluşturalım ve bu oktatonik gam, T, Y, T, Y, … şeklinde gitsin. Sesler, sırasıyla: E-F#-G-A-Bb-C-D-D#(Eb)-E olur; ya da Do üzerinden oktatonik gam oluşturalım ve bu oktatonik gam da bu sefer Y, T, Y, T, … şeklinde gitsin. Bu sefer de sesler, sırasıyla: C-Db-Eb-E(Fb)-F#(Gb)-G(Abb)-A(Bbb)-Bb-C olur. Macar Gamı’na da gelecek olursak her ne kadar minör gam olsa da subdominant ses ve sansibl ses, yarım ses tizleştirilir. Bu gam, Macar halk şarkılarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Varsayalım ki, Fa Diyez sesi üzerine Macar gamı olsun. Sesler, sırasıyla: F#-G#-A-B#-C#-D-E#-F# olur.
Son Olarak
Bu makalemde; sırasıyla kilise modlarını, tonaliteleri ve Bach’ın tonal sistemi oturtması konularını ele aldım. Ekstra olarak da bu tonaliteler haricindeki gamları (Majör & Minör Pentatonik gam, Tam ton gamı, Macar gamı, Akustik gam ve Oktatonik gamı) hakkında sağlıklı bilgiler vermiş oldum. Bu makalemin sonuna gelmiş bulunmaktayız. Bir sonraki makalemde yeniden görüşmek dileğiyle hoşça kalın ve müzikle kalın.
Pianist 🎹 & Author ✍🏻
İzmir / TR 🇹🇷